MaŁa Przestrzeń Psychologiczna - Terapia dla dzieci i młodzieży oraz wsparcie dla mam

Przykłady z praktyki własnej:

Pamiętam 5-letnią dziewczynkę, którą wspierałam w przedszkolu, za każdym razem, gdy inne dziecko przechodząc koło niej niechcący musnęło ją po ramieniu, zaczynała mocno płakać. Muśnięcie czuła tak, jakby ktoś ją uderzył.

Podczas mojej pracy w szkole poznałam chłopca, który dotykał wszystkiego, co miał w zasięgu wzroku. Chodząc korytarzami szkolnymi dotykał szafek, ścian, a także ocierał się o innych.

Określenie "ręce parzą" odnosi się do sytuacji, kiedy nawet delikatny dotyk wywołuje u dziecka silne poczucie dyskomfortu – może to objawiać się rozdrażnieniem, a także nagłym unikaniem kontaktu. Dla takich dzieci dotyk, który dla innych jest niemal niezauważalny, staje się nieprzyjemnym bodźcem, który wywołuje intensywną reakcję. To trochę tak, jakby "dotyk" był dla nich czymś równie nieprzyjemnym, jak kontakt z gorącym przedmiotem.

Integracja sensoryczna a zaburzenia integracji sensorycznej

Integracja sensoryczna to fascynujący proces, w którym nasz mózg odbiera i interpretuje informacje ze wszystkich zmysłów, a następnie łączy je w spójną całość. Dzięki temu jesteśmy w stanie reagować w sposób adekwatny do sytuacji, adaptując się do otaczającego nas świata.

Zaburzenia integracji sensorycznej odnoszą się do sytuacji, w których nasz mózg, w trakcie przetwarzania informacji zmysłowych, odbiera je za intensywnie lub zbyt słabo – mówimy wtedy o nadwrażliwości lub podwrażliwości. Czasem pojawia się także trudność w różnicowaniu bodźców lub ich scaleniu, co sprawia, że mózg nie potrafi połączyć wszystkich zmysłowych doświadczeń w jedną spójną całość. Kiedy te trudności zaczynają wpływać na codzienne funkcjonowanie, stają się problemem, który warto rozpoznać i podjąć odpowiednie kroki.

Każdy z nas ma swój unikalny „profil sensoryczny”. Mamy ulubione smaki, różne preferencje dotyczące zapachów czy barw, a czasem zdarza się, że jeden zmysł, jak np. wzrok, działa nieco słabiej. W takich przypadkach naturalnie kompensujemy to innymi zmysłami, stając się bardziej wrażliwi na dźwięki, dotyk czy zapachy. To zupełnie naturalne i część tego, co sprawia, że każdy z nas postrzega świat na swój sposób.

Zmysły – nie tylko pięć, ale więcej!

Wszyscy znamy pięć podstawowych zmysłów: dotyk, smak, węch, słuch i wzrok. Jednak, poza nimi, istnieją także dwa kluczowe systemy sensoryczne, które odgrywają ogromną rolę w naszym codziennym funkcjonowaniu:
- zmysł przedsionkowy (układ przedsionkowy)
- propriocepcja (czucie głębokie). Razem z układem dotykowym stanowią fundament do prawidłowego odbioru bodźców z otoczenia.

Przejdźmy do dotyku – pierwszy zmysł, który rozwija się u dziecka

Zmysł dotyku jest jednym z pierwszych, które zaczynają działać tuż po narodzinach. To dzięki niemu dziecko zaczyna poznawać świat, zwłaszcza w kontakcie z matką – przy karmieniu i pielęgnacji. To wtedy rozwija się poczucie ciała i podstawowe wrażenia sensoryczne.

Nadwrażliwość dotykowa – jak się objawia?

Wielu rodziców zauważa, że ich dziecko może być nadwrażliwe na dotyk. Objawia się to w różnych sytuacjach, takich jak:

Niechęć do przytulania się – dziecko woli samo decydować, kiedy chce być blisko innych osób, a każde nieoczekiwane przytulenie powoduje u niego rozdrażnienie.
Unikanie pocałunków – dziecko może mieć trudności z akceptowaniem gestów bliskości, jak np. pocałunki.
Preferowanie inicjowania sytuacji kontaktu – dziecko woli samo decydować, kiedy chce być dotykane, np. chce samo zaprosić do przytulenia.
Niechęć do zabaw w piaskownicy – kontakt z piaskiem, ziemią czy wodą może wywoływać silny dyskomfort, dziecko unika takich zabaw.
Problemy z ssaniem w niemowlęctwie – już od najmłodszych lat dziecko może mieć trudności z ssaniem, co może wynikać z nadwrażliwości na dotyk w obrębie jamy ustnej.
Nieakceptowanie określonych pokarmów – dziecko może unikać jedzenia pokarmów o określonej konsystencji (np. papkowate, śliskie, zbyt twarde), co może sprawiać mu trudności w gryzieniu lub połykania.
Niechęć do dotykania twarzy – dziecko może nie lubić, gdy ktoś dotyka jego twarzy, a takie sytuacje wywołują u niego dyskomfort.
Problemy z obcinaniem paznokci – obcinanie paznokci może wiązać się z nieprzyjemnym uczuciem, wywołującym u dziecka stres i niechęć.
Reakcja na brudne ręce – dziecko może reagować krzykiem lub płaczem, gdy ma brudne ręce, nie tolerując tego uczucia.
Niechęć do wycierania rąk ręcznikiem – nawet po umyciu rąk, dotyk ręcznika może powodować niepokój.
Opór przed myciem zębów – dziecko może odczuwać silny dyskomfort, gdy dotyk szczoteczki do zębów jest zbyt intensywny lub nieprzyjemny.
Unikanie dotykania brudnych rzeczy – dziecko może starać się unikać dotykania rzeczy, które mogą się zabrudzić, np. brudnych zabawek czy powierzchni.
Niechęć do mycia włosów – dotyk w obrębie głowy, zwłaszcza przy myciu włosów, może być dla dziecka bolesny i prowadzić do silnego oporu.

Dzieci z nadwrażliwością dotykową mogą unikać bliskiego kontaktu z innymi, co może prowadzić do trudności w nawiązywaniu relacji i zabawach z rówieśnikami - wpływać na sferę społeczno-emocjonalną.

Podwrażliwość dotykowa – kiedy dotyk nie jest wystarczająco odczuwalny.

Oprócz nadwrażliwości dotykowej, u dzieci może występować także podwrażliwość dotykowa, czyli stan, w którym dziecko nie odczuwa bodźców dotykowych w sposób adekwatny do sytuacji. Objawy podwrażliwości dotykowej mogą obejmować:

Ciągłe potrzeba gryzienia lub trzymania czegoś w buzi – Dzieci z podwrażliwością dotykową często gryzą przedmioty, ponieważ nie odczuwają wystarczająco bodźców dotykowych.
Wysoki próg bólu – Dziecko może nie reagować na ból lub nie zauważać, że się zraniło.
Brak reakcji na upadki czy skaleczenia – Często nie reaguje na fizyczne uszkodzenia ciała, nie wie, że się zraniło.
Częste wpadanie na innych, popychanie lub uderzanie – Dzieci, które nie odczuwają intensywnie kontaktu z innymi osobami, mogą przypadkowo wchodzić w interakcje z innymi w sposób, który jest dla nich niewyczuwalny, ale może być bolesny dla innych.
Brak reakcji na brud na ciele – Takie dzieci nie zauważają, że mają brudną twarz lub ręce, co może wynikać z niskiej wrażliwości na dotyk.
Niezdarnność i upuszczanie rzeczy – Dzieci z podwrażliwością dotykową mogą mieć trudności z koordynacją ruchową i częściej upuszczać przedmioty, nie zdając sobie z tego sprawy.
Lubi ciasne ubrania – Dzieci, które mają podwrażliwość dotykową, często preferują ubrania, które mocno opinają ciało, ponieważ taki dotyk staje się dla nich bardziej odczuwalny.
Nie zauważają drobnych ciał obcych, takich jak piasek czy kamyki w butach – To może prowadzić do tego, że dziecko nie poczuje dyskomfortu związanego z obecnością takich elementów.
Długie przebywanie w jednej pozycji – Dzieci z podwrażliwością dotykową mogą nie odczuwać potrzeby zmiany pozycji ciała, co skutkuje brakiem naturalnej reakcji na ból lub niewygodę.
Brak świadomości temperatury otoczenia – Takie dzieci mogą nie dostosowywać ubioru do panującej temperatury (np. chodzić w zbyt lekkim ubraniu zimą).
Niska świadomość własnego ciała – Dziecko może mieć trudności z określeniem, jak zareagować na bodźce dotykowe, a także nie zwracać uwagi na to, jak nosi ubrania, np. może mieć źle założoną odzież, ale to nie przeszkadza mu.
Zaburzenia motoryki – Dzieci z podwrażliwością dotykową często mają trudności w rozwijaniu zarówno motoryki dużej, jak i małej, co może wpłynąć na ich zdolność do wykonywania codziennych czynności.

Dotyk w szkole i przedszkolu – jak trudności sensoryczne mogą wpływać na życie dziecka?

W przedszkolu i szkole problemy z integracją sensoryczną mogą objawiać się na wiele sposobów, w zależności od tego, czy dziecko zmaga się z nadwrażliwością, czy podwrażliwością dotykową. Oto przykłady trudności, które mogą wystąpić w takim środowisku:

W grach zespołowych – Dzieci z nadwrażliwością dotykową mogą unikać kontaktu fizycznego w grach zespołowych, co utrudnia im zabawę. Z kolei dzieci z podwrażliwością mogą być bardziej skłonne do agresywnych kontaktów, np. popychania innych.
Problemy z przestrzenią osobistą – W sytuacjach, gdzie dzieci muszą trzymać się razem, np. ustawiając się w pociąg, dziecko z nadwrażliwością dotykową może nie być w stanie znieść dotyku, podczas gdy dziecko z podwrażliwością może nie reagować na bliskość innych.
Brak reakcji na ból – Dzieci z podwrażliwością dotykową mogą nie reagować na ból lub skaleczenia, co może prowadzić do nieprawidłowego funkcjonowania w szkole, np. w czasie zabawy na placu zabaw.

Co zrobić, jeśli zauważysz trudności z dotykiem?

Jeśli zauważysz, że Twoje dziecko ma trudności z odbieraniem bodźców dotykowych, warto skonsultować się z terapeutą integracji sensorycznej. Specjalista pomoże określić, czy trudności te mają wpływ na inne aspekty życia dziecka, a także zaproponuje odpowiednią terapię.

Pamiętaj o najważniejszych faktach:

Układ dotykowy, propriocepcja i układ przedsionkowy to podstawowe układy odpowiedzialne za integrację sensoryczną.
Układ dotykowy rozwija się poprzez kontakt z opiekunem.
Trudności w odbiorze bodźców dotykowych mogą wpływać na rozwój społeczny i emocjonalny dziecka.

Autorka artykułu: Małgorzata Bereś-Łapińska

Bibliografia:

Ayres J., Sensory Integration and the Child, WSPS, Los Angeles 1992
Ayres J., Dziecko a Integracja sensoryczna, Harmonia Universalis, Gdańsk 2015
Borkowska M., Wagh K., Integracja sensoryczna na co dzień, PZWL, Warszawa 2010

Kiedy "ręce parzą", czyli o nadwrażliwości dotykowej